Atelier saint André Enkele afwijkende ikonen
es fr
en it





De ikonograaf moet zich ontvankelijk opstellen voor de Genade, zich laten doordringen van de teksten van evangelie en liturgie en zich hoeden voor elke vorm van sentimentaliteit. De ikonografische traditie biedt hem een geëigend kader aan om de eigen inspiratie uit te drukken, zijn interpretaties te richten en zijn creativiteit te oriënteren.


Algemeenheden

De ikoon verzet zich tegen het emotionele in de devotie, ze kiest voor de waarheid en het licht. Ze zal zich niet laten gaan in het verhalende en het historicisme met onnodige chronologische details en theatrale gebaren. Ze is het actualiseren van het ontijdelijke en het heilige dat zich manifesteert in de rust en de sereniteit van het gebeuren dat wordt voorgesteld. Zij is de uitdrukking van de centraliteit en de eenheid wat het behandelde onderwerp betreft, van de soberheid door de compositie en de inscripties, van de eenvoud door het weergeven van wat essentieel is, van de zuiverheid in haar kleuren en oplichtingen, van de transparantie in haar techniek, van de kracht in de beweging die ze uitdrukt.



De aanbidding van de wijzen De aanbidding van de wijzen
Kreta 16de eeuw.

Verhalende ikoon waarin de veelheid van personages grote verwarring sticht en het eigenlijk onderwerp uit het oog doet verliezen. Ze wekt een indruk van oppervlakkigheid en overheersing van het anekdotische. In andere gevallen wordt een gelijkaardige complexiteit veroorzaakt door een te groot aantal architectonische elementen.
.


De wijsheid heeft zich een huis gebouwd.
Novgorod, 16de eeuw.
.
De wijsheid heeft zich een huis gebouwd



Naar het midden van de 16de eeuw vindt men in Rusland op ikonen vele symbolen en allegorische motieven. Deze hier illustreert de tekst van Spreuken X,1-6: terwijl de wijsheid verschijnt in het linkse medaillon, brengt het lagere register de knechten die het kalf slachten, de wijn aanbrengen, en de tafel dekken, duidelijk verwijzend naar de Eucharistie. Van boven op de toren richt koning Salomon zich tot zijn volk, terwijl de Maagd met het Kind, bron van de wijsheid, in het rechtse medaillon verschijnt. De zin van de compositie wordt niet weergegeven door het ritme of de expressie, maar door allegorische symbolen: de ikoon gaat van de wereld van de contemplatie (beschouwing) over tot die van de illustratie die een grote mentale inspanning vraagt aan degene die de complexiteit van haar metaforen wil ontcijferen.




Het maniërisme

Het maniërisme bestaat er in de techniek voorrang te verlenen op de betekenis. Men vindt het in alle eeuwen, maar voornamelijk te beginnen van het einde van de 16de eeuw, en op verschillende manieren:

- door brede en overdreven gebaren van de personages, die niet in verhouding staan met het voorgestelde thema.
- door onrustige of getormenteerde uitdrukkingen, overdreven gelaatsuitdrukkingen. De psychologische of individuele kenmerken van de heiligen moeten betekend worden, maar in een adequate stilering die overdrijving uitsluit en voorrang geeft aan de transparantie. (zie de ikoon van Sint Paulus van Roublev, die op volmaakte manier uitdrukking geeft aan de innerlijkheid en de kracht van de theoloog).
- door een overvloed aan details, getekend met de virtuositeit van een miniaturist.
- door een tekening van de kleding die te nauw aansluit bij de morfologie van het menselijk lichaam.
- door overdreven aandacht te besteden aan versieringen en door een overbodige complexiteit in de architecturale elementen.
- door realistische en anekdotische details die de aardse dimensie van het voorgestelde benadrukken.
- door teveel inscripties.
- door het gebruik van de allegorie die het didactische aspect van de voorstelling belangrijker maakt dan haar rol als ondersteuning bij de beschouwing.



De boodschap
Sinaï 12de eeuw.

In de plaats van de rustige en waardige eenvoud van de figuren uit deze periode aan te nemen, opteert deze ikoon voor de complexiteit van de turbulente beweging, voor een extreme verfijning. De figuren, die ongewoon sierlijk zijn, maken delicate en gekunstelde gebaren (de groet van de engel Gabriël). De dramatische spanning wordt benadrukt door het spel van de weerspiegelingen die de ganse oppervlakte van het paneel verlevendigen. Het evenwicht hiervan wordt gebroken door de wanverhouding tussen de ruimte die de gouden achtergrond inneemt en deze van de personages.
De boodschap


Ontslapen van de H. Ephrem Ontslapen van de H. Ephrem.
Kretenzische school, 15de eeuw.

Behalve de accenten in de zuiverste Byzantijnse stijl, ontleent deze ikoon zeer veel aan de realistische stijl die de Italiaanse schilderkunst van die periode kenmerkt: de neiging tot miniaturisme, betoverende landschappen, schilderachtige details, maar evenzeer een zwak voor de monochromie en het verhaal. De ikonograaf moet de details van deze wereld doen vervagen in het goddelijk licht van de ikoon.


Moeder Gods, vreugde voor alle lijdenden.
Rusland, 19de eeuw.

Late ikoon die het verval illustreert van de Russische ikonografie: de bloemenversieringen, de wolken, de voorstelling van zon en maan. Het teveel aan verschillende elementen die deze ikoon samenstellen heeft de ikonograaf genoodzaakt verklarende teksten aan te brengen die, ver van de betekenis te verklaren, het geheel alleen maar verzwaren.
Moeder Gods, vreugde voor alle lijdenden


Christus .
Christus Pantokrator.
Rusland 18de eeuw.

Wat opvalt in dit gezicht, dat met veel techniek en finesse geschilderd is, zijn de wenkbrauwen, ondanks het opgebrachte respect voor het Byzantijnse model van de drie cirkels. De indruk van de te lange neus en smalle voorhoofd wordt veroorzaakt door de wenkbrauwen die te hoog zijn en te rond, waardoor de ogen ook een vreemde blik krijgen. Waar de wenkbrauwen de blik dienen te ondersteunen en levendig te maken, lijken ze er hier onafhankelijk van te zijn, omdat ze zo hoog staan en omwille van hun vorm. Het te grote contrast en de te duidelijke scheiding tussen het zwart van de haren en het heldere incarnaat schaden de harmonie van het geheel. De uiterste fijnheid waarmee de baard geschilderd werd, de nauwkeurigheid van de spiralen van het haar en de details van de versiering op de kledij, geven aan deze ikoon een maniëristisch karakter dat ze berooft van haar presence.

.

..............................



Moeder Gods Niet Gesneden Steen
(Akathistos hymne)
Solovski, XVIe eeuw.

De overvloed aan versieringen, de buitengewone vrijheid waarmee de kunstenaar de troon van de Moeder Gods heeft geschilderd, het gebruik van weidse lijnen en vormen, alles bedoeld om een indruk te scheppen van de grootheid en enorme schoonheid van de kosmos, van waaruit Christus verschijnt als de Vorst. Maar kan een Christen rustig bidden tegenover een dergelijke ikoon?
Moeder Gods Niet Gesneden Steen




Home / Overzicht van esthetische beginselen / Enkele afwijkende ikonen
P. Grall © ASA 2000 - 2012 Alle rechten voorbehouden.